توسعه میدان نفتی عظیم آزادگان همزمان با بحران جهانی نفت

پتروتحلیل-راهبرد اصلی ایران برای تحت فشار قرار دادن ایالات متحده برای کنار گذاشتن شرایط مورد نیاز برای از سرگیری مجدد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) این است که خود را در جایگاه منبع عظیم نفت و گازی قرار دهد که می‌تواند برای کاهش قیمت‌های جهانی نفت و فرونشاندن دشواری‌های اقتصادی که این‌ها عامل آن هستند، استفاده شود. با توجه به ناتوانی اعضای اوپک، و روسیه در افزایش اساسی تولیدات نفت خام، ایران از برنامه خود برای توسعه قابل توجه یکی دیگر از منابع عظیم نفتی خود، میدان آزادگان، که به دو بخش شمال و جنوب تقسیم می‌شود، پرده برداشته است. گذشته از اعمال فشار بیشتر بر ایالات متحده برای مشارکت مجدد در روند مذاکرات برجام، برنامه توسعه چشم‌گیر ایران در طیف وسیعی از میادین نفتی مزیت دیگری برای تهران دارد. میادینی که در حال توسعه بوده همگی با عراق مشترک هستند، و بر خلاف ایران و حامی آن‌ها روسیه، تحت هیچ‌گونه تحریمی نیستند- و این امر به آن معنی است که آن‌ها می‌توانند بخشی از فرآیند مبهم‌سازی مسیرهای منشا و ترانزیتی باشند که بیش از 40 سال به ایران اجازه دور زدن تحریم‌ها را داده‌اند. 

ایده ایران برای قراردادن خود در نقش شوالیه سفید در شرایط سمی کنونی ماتریکس قیمت‌گذاری نفت، مزیت غیرمعمولی در صنعت نفت غرب آسیا داشته که در حقیقت به خوبی پایه‌گذاری شده است. ایران با داشتن 157 میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفت خام، نزدیک به 10 درصد از ذخایر کل جهان و 13 درصد از ذخایر نفت خام اوپک، یک قدرت بزرگ نفتی است. ذخایر گازی ایران از ذخایر نفتی آن نیز عظیم‌تر بوده، به طوری که ایران ذخایر گاز طبیعی اثبات شده را 1193 تریلیون فوت مکعب (Tcf) تخمین زده است که پس از روسیه در رتبه دوم قرار دارد، و همچنین 17 درصد از ظرفیت کلی جهانی و بیش از یک‌سوم ظرفیت اوپک را نیز تشکیل می‌دهد. علاوه بر این، ایران نرخ موفقیت بالایی در حفاری وایلدکت دارد؛ میانگین نرخ موفقیت حفاری جهانی در میزان 30 تا 35 درصد می‌باشد در حالی که این نرخ برای ایران در حدود 75 تا 80 درصد تخمین زده می‌شود.

در میان این منابع فراوان هیدروکربنی، آزاداگان یکی از مهم‌ترین منابع در منطقه نفت‌خیز غرب کارون می‌باشد - از میادین برجسته دیگر نیز می‌توان به میدان یاران (میدان‌های شمالی و جنوبی) و یادآوران اشاره کرد. به گفته یکی از منابع ارشدی که از نزدیک با وزارت نفت ایران فعالیت دارد، نه تنها هزینه برداشت نفت خام در میادین غرب کارون با بهترین میادین عربستان سعودی - و کمترین قیمت‌ها در جهان، در حدود 1 تا 2 دلار در هر بشکه - برابری می‌کند، بلکه با افزایش هر یک درصد نرخ برداشت از میادین غرب کارون منابع قابل استخراج نیز به میزان 670 میلیون بشکه افزایش می‌یابند. با میانگین حدودی قیمت نفت برنت در میزان 70 دلار در هر بشکه - پیش از شروع خرید پول هوشمند قبل از تهاجم روسیه به اوکراین - این میزان با مبلغی کمتر از 47 میلیارد دلار درآمد اضافی برای ایران برابری می‌کند. 

سایت عظیم آزادگان با ذخایر مجموع تخمین‌زده شده در حدود 42 میلیارد بشکه که در حدود 7 میلیارد بشکه از آن قابل استخراج تلقی می‌شوند، بزرگ‌‌ترین میدان نفتی است که ایران از سال 1960 یافته است. به عبارت کلی، پیش از خروج یک‌طرفه آمریکا از برجام در مه 2018، ایران برنامه داشت تا تولیدات از غرب کارون را تا پایان سال ایرانی که در روز 20 مارس قرار می‌گرفت، به حداقل 530 هزار بشکه در روز افزایش دهد. نرخ استخراج در آن زمان با سرعت نسبتاً پایین در حدود 5 تا 6 درصد قرار گرفت، در حالی که این میزان در حال حاضر به حدود 3 تا 4 درصد نزول کرده است. 

اگرچه بعد از خروج آمریکا از برجام، فشار قابل توجهی بر شرکت‌های بین‌المللی وارد شد که پیش از آن برای سایت‌های اصلی در غرب کارون یادداشت تفاهم امضا کرده بودند، که نمونه بارز آن قرارداد شرکت فرانسوی توتال برای توسعه میدان آزادگان جنوب بود. منبع اشاره داشت: «ایده آن بود که وزارت نفت ایران اعلام کند که توتال برای کار در میدان گازی عظیم پارس جنوبی مواقفت کرده، و بعد از سه الی چهار ماه پوشش که نشان داد مذاکرات وزارت نفت با بسیاری از شرکت‌های دیگر به توافق نرسیده، قرارداد با توتال به طور عمومی اعلام شود.» او افزود: «اگرچه، وزارت خزانه‌داری آمریکا روشن کرد که هر کسی بعد از خروج آمریکا از برجام در این‌چنین توافقاتی با ایران مشارکت داشته باشد، تحت بررسی‌های موشکافانه شدید آمریکا قرار می‌گیرد.»

در زمانی میان مه 2018 که آمریکا از برجام خروج کرد تا کنون، چین و روسیه بی سر و صدا به عنوان بخشی از توافق گسترده 25 ساله میان ایران و چین، در توسعه میادین مختلف نفت و گاز ایران شرکت داشته‌اند. منبع ایرانی گفت: «نه چین و نه روسیه قصد نداشتند به خصوص زمانی که دونالد ترامپ بر سر کار بود به طور علنی آمریکا را بر سر ایران نقض کنند، اما با وجود جو بایدن، تهاجم روسیه به اوکراین، که چین آن اتفاقات را از نزدیک برای تدابیر خود در تایوان در چند ماه آتی از نزدیک بررسی می‌کند، شرایط تغییر کرده است.»

یکی از منافع کوتاه‌مدت‌تر از فشار ایران برای توسعه میدان‌های نفتی مشترک با عراق که نصیب خود کشور (و چین و روسیه) می‌شود، دامنه و مقیاسی است که این میدان‌های مشترک برای نامشخص کردن مبدأ نفت خام جابجا شده از عراقی که تحت تحریم نمی‌باشد ارائه می‌کنند. منبع ایرانی گفت: «به معنای واقعی کلمه، تشخیص نفت عراق از نفت ایران در میادین نفتی مشترک غیرممکن است، زیرا نفت در عراق از همان مخازنی حفاری می‌شود که نفت در سمت ایران حفاری می‌شود، و گاهی اوقات این اتفاق از طریق حفاری افقی راه دور صورت می‌گیرد.» او افزود: «حتی اگر آمریکایی‌ها یا منصوبان مورد اعتماد آن‌ها در هر دکل در هر میدان مشترک در عراق افرادی را مستقر کنند، نمی‌توانند تشخیص دهند نفتی که استخراج می‌شود از سمت عراق است یا خیر.» 

زمانی که این نام‌گذاری مجدد صورت گرفت، ایران می‌تواند به راحتی آن را به هرجایی که نفت عراق صادر می‌شود ارسال کند، که می‌تواند هر جایی باشد. حجم بسیاری از آن می‌تواند توسط زیرساخت موجود صادرات نفت عراق صورت گیرد، که شامل نفت‌کش‌های غول پیکری می‌شود که در حوالی جنوب قطب صادراتی بصره وجود دارند. این نفت همچنین می‌تواند مستقیماً از طریق خط لوله‌های نفت در منطقه نیمه خود مختار عراق به بندر جیهان ترکیه و به جنوب اروپا ارسال شود، اگرچه این منطقه چند سالی است که درگیر آشوب‌ها و اختلالاتی بوده، و همچنین برنامه‌هایی برای ایجاد خط لوله‌های دیگر از عراق به اردن و سوریه موجود می‌باشد. 

برای محموله‌های آسیایی، کشتی‌ها می‌توانند به سادگی سوئیچ سیستم شناسایی خودکار را که امکان ردیابی و شناسایی کشتی‌ها را فراهم می‌کند، خاموش کرده و کشتی‌ها همچنین می‌توانند به آب‌های حوزه مالزی (و تا حدی کمتر اندونزی) حرکت کرده و سپس با نفتکش‌هایی که در نهایت به مقصد آن کشور می‌روند و در دریا یا خارج از بندر نفت ایران را به نفت‌کش‌هایی با پرچم‌های دیگر انتقال می‌دهند، صادرات نفت به چین را صورت دهند. در دسامبر 2018 وزیر خارجه ایران محمد ظریف در انجمن دوحه گفت: « اگر هنری باشد که ما در ایران به کمال رسانده‌ایم و با بهایی به دیگران بیاموزیم، هنر دور زدن تحریم‌هاست.» در اواخر 2020، وزیر نفت وقت ایران، بیژن زنگنه، جزئیاتی در رابطه با این روش مورد استفاده و مورد اعتماد ارائه کرد: « آنچه که ما صادر می‌کنیم تحت نام ایران نیست. اسناد و همچنین مشخصات بارها و بارها تغییر می کنند.

برنامه‌ای که در روزهای اخیر برای توسعه آزادگان توسط وزیر نفت جواد اوجی اعلام شده، سرمایه‌گذاری تقریباً 7 میلیارد دلاری برای افزایش تولیدات نفت از 190 هزار بشکه کنونی به 220 هزار بشکه در روز در سال دوم برنامه توسعه و افزایش آن به 570 هزار بشکه در روز در طی هفت سال آتی می‌باشد. اوجی گفت: «این توسعه توسط شرکت‌های مختلف اکتشاف، که هنوز با دقت مشخص نشده‌اند، و سرمایه‌گذاری از سوی آنها و نیز شرکت ملی نفت ایران تحقق خواهد یافت.» وی ادامه داد: «در دوره ۲۰ ساله بهره‌برداری از میدان آزادگان، اگر قیمت پایه نفت را ۸۰ دلار در نظر بگیریم، برای کشور، چیزی بیش از ۱۱۵ میلیارد دلار درآمد خواهد داشت، و نیز ۲۴ هزار شغل ایجاد خواهد شد.»